ensemble | musici | HIPhips | keuzes | concerten | dank aan | contact | WINKEL

NL | EN
lituus_1


Lituus
(GO TO THE ORIGINAL ENGLISH TEXT)

In januari 2009, presenteerden Mike Diprose, Balthasar Streiff en Anselm Hartinger een mogelijke oplossing voor het raadsel O Jesu Christ, meins Lebens Licht BWV 118: wat bedoede JS Bach met "lituus"?

klik HIER voor links naar een geluidsfragment en andere websites over de lituus.

lituus

In Maart 2010 voerde De Swaen Bach's motet uit met twee Litui. In hetzelfde programma werd een nieuwe -in opdracht van De Swaen geschreven- compositie voor Litui van Balthasar Streiff, uitgevoerd.

Detail plafondschildering Martinikerk in Groningen (1480)


Waarom de houten Lituus?

door Mike Diprose    Original English Text

lituus

J.S. Bach’s Trauermotet, O Jesu Christ, meins Lebens Licht, (BWV 118) wordt omgeven door veel mysteries. Alleen de compositiepartituur van beide versies is overgeleverd - de eerste versie met een watermerk van 1736/37; de tweede van rond 1740. Er is geen handschrift van een uitvoeringspartituur, noch van de partijen. In beide versies staat lituus I & lituus II voorgeschreven.

Het is niet duidelijk wat wordt bedoeld met het woord lituus wat oorspronkelijk de benaming was voor een Etruskisch cavalerie instrument in de Romeinse tijd. Verschillende definities doen de ronde, van trompet tot schalmei. De lituuspartijen in BWV 118 kunnen op "natuurinstrumenten" -slechts met tonen uit de harmonische boventoonreeks- gespeeld worden (in Bes moet het instrument ongeveer 2.65 meter lang zijn). Het woord lituus verschijnt in veel andere partituren (voornamelijk uit Bohemen) later in de 18e eeuw als een algemeen woord voor "koperblaas instrument" - hoorn of (mogelijk opgerolde) trompet. Is het mysterie daarmee opgelost? Veel mensen gaan ervan uit dat lituus simpelweg "hoorn" betekent.

Foto: Russell Gilmour, tijdens symposium in Edinburgh (juli 2009)


Misschien is het niet zo eenvoudig voor dit motet: BWV118 is een Trauermotet - begrafenis muziek. De cornetto en trombones die in de eerste versie ook zijn voorgeschreven waren synbolisch sterk verbonden met de dood, terwijl trompetten en hoorns werden gebruikt voor adelijke feestelijkheden - zeer ongepast op een begrafenis en, door een Edict* dat het gebruik ervan beperkte, destijds bovendien verboden (er komen bijvoorbeeld geen trompet- of hoornpartijen voor in Bach's Passies). Barok hoorn- en trompetpartijen zijn over het algemeen geschreven in korte, explosieve fragmenten. De lituuspartijen in BWV 118 hebben een heel ander karakter; lange, lyrische lijnen die, als ze op hoorns of trompetten gespeeld worden, niet goed mengen.

* Afgedrukt in Versuch einer Anleitung zur heroisch-musikalischen Trompeter- und Paukerkunst, J.E. Altenburg, 1795.

trombita

Met dit in het achterhoofd, hebben "we" (Balthasar Streiff -destijds een collega student aan de SCB-, Anselm Hartinger, musicoloog en Bachspecialist en ikzelf), het voorstel van Patryk Frankowski (National Museum, department of Musical Instruments, Poznan, Poland), in overweging genomen en onderzocht. Patryk Frankowski dacht dat het geschikte instrument voor de lituus romanian-partijen in BWV118 de trombita zou zijn - een traditionele lange, rechte houten hoorn die tegenwoordig nog steeds gespeeld wordt tijdens begrafenissen in Polen, Tsjechoslowakije, Romenië en de Oekraine, vergelijkbaar met de Duitse fränkischen Langhorn. Er bestaat geen twijfel over dat eeuwenlang in heel Europa houten hoorns zijn bespeeld. Andere overlevende traditionele voorbeelden zijn de Noorse nevelure en de Zwitserse alphorn, die ook wel piffel, tuba pastoralis, lituus alpinus en schalmei wordt genoemd (schalmei betekent envoudig "herders-instrument") en waarvoor in de 18e eeuw muziek is geschreven door, onder anderen, Franz Xaver Schnitzer en Leopold Mozart.

Klik op de foto voor informatie over Roemeense begrafenissen.

Er zijn veel theorieën over waar en voor wie BWV 118 voor het eerst uitgevoerd zou zijn - voor Graaf Sporck in Bohemen, Hertog Von Flemming in Leipzig, of zelfs gewoon voor een gerespecteerde muzikant - die allemaal leiden naar meer theorieën over mogelijke symbolische verwijzingen. We accepteren dat we het gewoon niet weten. Ons doel was "terug" te werken vanuit een geloofwaardige ensemble-klank die destijds in gebruik en legitiem kan zijn geweest. De mysterieuze klankkleur van de trombita en de directe verwantschap met rouwen maakt het instrument geschikt voor een Trauermotet.


Website pagina's over het Lituusproject

BBC news

The University of Edinburgh

Engineering and Physical Sciences Research Council

Schola Cantorum Basiliensis

Der Spiegel

Muziekcentrum Nederland

Viertakt

Presentatie Adam Apostoli en Shona Logie

Herdersmuseum in Hersbruck

GELUIDSFRAGMENT World Service Herkenningsmelodie met twee Litui (Mike en Balthasar)

hirten

Foto: Horst Fischer
Fränkischen Langhorn in Herdersmuseum Hersbruck